H σφαγή του Νοβοτσερκάσκ και ο στρατηγός που δεν υπάκουσε

Όταν οι εργάτες της ρωσικής πόλης βγήκαν στους δρόμους,  διαμαρτυρόμενοι για τις αυξήσεις των τιμών στα τρόφιμα, το Σοβιετικό καθεστώς αντέδρασε με δολοφονική καταστολή. Ο στρατηγός Ματβέι Σαποσνίκοφ αρνήθηκε να υπακούσει στην καταστολή με κάθε μέσο.

Το 1963 στην επιστολή του από τις φυλακές Μπέρμιγχαμ ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ θα γράψει μεταξύ άλλων: "Ο καθένας μας έχει την ηθική υποχρέωση να μην υπακούει σε άδικους νόμους". Έναν χρόνο πριν ένας Σοβιετικός στρατηγός στην πόλη του Νοβοτσερκάσκ είχε νιώσει αυτή την ηθική υποχρέωση και σήκωσε το ανάστημα του αρνούμενος να εκτελέσει τις εντολές που είχε λάβει. Ο Ματβέι Σαποσνίκοφ πλήρωσε αυτή του την επιλογή αλλά εκείνο το "όχι" που είπε ήταν το μεγαλύτερο παράσημο το οποίο θα κουβαλούσε για πάντα στη ζωή του. Αυτή είναι η ιστορία της σφαγής του Νοβοτσερκάσκ και του στρατηγού που δεν υπάκουσε.

Το οικονομικό υπόβαθρο

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 στη Σοβιετική Ένωση ένα ανέκδοτο ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές. «Πού βρίσκεις λαχανικά;» ρωτούσε η μια νοικοκυρά την άλλη. «Κρεμάω τη σακούλα στο ραδιόφωνο» ήταν η απάντηση.

Το ανέκδοτο αφορούσε την έλλειψη τροφίμων που αντιμετώπιζε ο πληθυσμός και την επίσημη ενημέρωση από τα κρατικά Μέσα που μιλούσαν για ρεκόρ παραγωγής και εκπληκτικά αποτελέσματα του αγροτικού-κτηνοτροφικού προγράμματος. Η αφθονία υπήρχε μόνο στις ανακοινώσεις, ενώ τα ράφια των καταστημάτων ήταν άδεια και οι τιμές αυξάνονταν.

Οι μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ, ιδίως το πρόγραμμα των παρθένων εδαφών και η αναδιάρθρωση των συλλογικών εκμεταλλεύσεων, δεν είχαν αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η έλλειψη τροφίμων γινόταν πλέον ορατή στις μεγάλες πόλεις.

Στις 31 Μαΐου 1962, η σοβιετική κυβέρνηση ανακοίνωσε αυξήσεις τιμών σε βασικά προϊόντα:

-Το κρέας αυξήθηκε κατά 30%

-Το βούτυρο κατά 25%

-Αρκετά γαλακτοκομικά έως και 35%

Για μια κοινωνία με ελεγχόμενους μισθούς και ήδη δυσκολίες στην εύρεση τροφίμων, ήταν μια απόφαση που πυροδότησε μαζική δυσαρέσκεια.

Το εργοστάσιο NEVZ

Το εργοστάσιο ηλεκτρομηχανών NEVZ στο Νοβοτσερκάσκ ήταν ένα από τα μεγαλύτερα βιομηχανικά συγκροτήματα της νότιας Ρωσίας, με περίπου 14.000 εργαζόμενους. Το εργοστάσιο ήταν γνωστό για τη μεγάλη πίεση που ασκούσε στη βάση της «σοσιαλιστικής άμιλλας» και της κάλυψης πλάνων παραγωγής με κάθε κόστος.

Τις ίδιες μέρες που ανακοινώθηκε η αύξηση των τιμών, η διοίκηση του NEVZ ανακοίνωσε τροποποίηση στις προδιαγραφές εργοστασιακών εξαρτημάτων, που πρακτικά οδηγούσε σε αύξηση των απαιτούμενων τεμαχίων ανά βάρδια και μείωση των πραγματικών αποδοχών έως και 30%.

Έτσι, μέσα σε δύο ημέρες, οι εργάτες είδαν τα έξοδά τους να εκτοξεύονται και το εισόδημά τους να μειώνεται.

Η φράση που πυροδότησε την οργή

Την 1η Ιουνίου 1962, στο τμήμα χυτηρίου του NEVZ, συγκεντρώθηκε μεγάλος αριθμός εργατών για να ζητήσουν εξηγήσεις από τον διευθυντή του εργοστασίου, Μπόρις Κουρότσκιν.

Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες (εργατών, επιθεωρητών και κατοπινών ανακριτικών εγγράφων), ο διευθυντής απάντησε με μια φράση που έμεινε ιστορική: «Δεν έχετε λεφτά για κρέας; Να τρώτε πιροσκί με συκώτι».

Η φράση αυτή, ειρωνική και επιδεικτική, έγινε ο καταλύτης. Οι εργάτες εξοργίστηκαν και αποφάσισαν να προχωρήσουν σε απεργία.

Η αυθόρμητη συγκέντρωση

Μέσα σε λίγες ώρες ένα μεγάλο πλήθος (6-7.000 άτομα) συγκεντρώθηκαν έξω από το διοικητικό κτίριο του ΝΕVZ. Λίγο μετά το μεσημέρι οι διαδηλωτές μπλόκαραν τη σιδηροδρομική γραμμή και φώναζαν συνθήματα όπως το «Κρέας, βούτυρο, αυξήσεις».

Η τοπική KGB ανέλαβε δράση και ο τοπικός γενικός γραμματέας, Αλεκσάντρ Μπασόφ έδωσε εντολή στον στρατηγό Ίσα Πλίγεφ να αναπτύξει στρατό στην περιοχή.

Περίπου στις 16:30 ο Μπασόφ έφτασε στην περιοχή και επιχείρησε να μιλήσει με τηλεβόα στο πλήθος από το μπαλκόνι της διοίκησης του NEVZ. Ο κόσμος αντέδρασε πετώντας αντικείμενα. Ο Μπασόφ κλείστηκε μέσα στο κτίριο μαζί με τη διοίκηση του εργοστασίου.

Περίπου στις 18:00 διακόσιοι αστυνομικοί επιχείρησαν να διαλύσουν τη συγκέντρωση αλλά το πλήθος τους απώθησε. Δύο ώρες μετά εμφανίστηκαν πέντε φορτηγά και τρία θωρακισμένα οχήματα που μετέφεραν στρατιώτες. Αρχικά δεν υπήρξε προσπάθεια καταστολής και πολλοί από τους συγκεντρωμένους συνομιλούσαν με τους στρατιώτες.  

Το πλήθος παρέμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας στον χώρο έξω από το εργοστάσιο και αποφάσισε το πρωί να πάει με πορεία στο κτίριο των κεντρικών του κόμματων και να παρουσιάσει τα αιτήματα τους.

Παράλληλα οι αρχές συγκέντρωναν στρατό. Ήδη είχαν φτάσει στην περιοχή περίπου 3.000 στρατιώτες και μονάδες τεθωρακισμένων. Υπηρεσιακός διοικητής των δυνάμεων ήταν ο στρατηγός Ματβέι Σαποσνίκοφ.  Έδωσε εντολή ασφαλιστούν τα δημόσια κτίρια και επέβαλε απαγόρευση κυκλοφορίας.

Η πορεία προς το κέντρο της πόλης

Το πρωινό της 2ας Ιουνίου 1962 χιλιάδες άνθρωποι (6.000 έως 12.000) σχημάτισαν μια τεράστια γραμμή και ξεκίνησαν την πορεία των 9χλμ από τη βιομηχανική ζώνη στο κέντρο της πόλης. Κρατούσαν κόκκινες σημαίες και πορτραίτα του Λένιν για να δείξουν ότι ήταν πιστοί στις επαναστατικές ιδέες και αντιδρούσαν στις πρόσφατες πολιτικές. Στην πορεία συμμετείχαν γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι.

Οι αρχές σχεδίασαν να μπλοκάρουν τη διάβαση στη γέφυρα πάνω από τον ποταμό Τούζλοφ. Θωρακισμένα οχήματα και 15 τανκ περίμεναν στην γέφυρα με διοικητή τον λοχαγό Μιχέεφ.

Όταν όμως η πορεία έφτασε στη γέφυρα ο στρατός δεν αντέδρασε. Οι διαδηλωτές πέρασαν μέσα από τα οχήματα και συνέχισαν προς την πόλη.

Στα κεντρικά γραφεία του ΚΚΣΕ στο Νοβοτσερκάσκ είχαν συγκεντρωθεί τοπικοί υπεύθυνοι αλλά και αντιπροσωπεία που είχε φτάσει από τη Μόσχα με εντολές να αποκατασταθεί η τάξη με κάθε τρόπο. Όταν η πορεία πλησίασε στο κτίριο οι υπεύθυνοι αρνήθηκαν να δεχθούν αντιπροσωπείες.

Οργισμένο το πλήθος εισέβαλε στο κτίριο και το κατέλαβε. Ομιλητές βγήκαν στο μπαλκόνι και απευθύνθηκαν στον συγκεντρωμένο κόσμο. Η Έλενα Λεβτσένκο ήταν μια από αυτούς. Είπε στον κόσμο ότι έχουν γίνει συλλήψεις και στο αστυνομικό τμήμα κρατούνται άτομα και βασανίζονται. Προέτρεψε το πλήθος να ελευθερώσει τους κρατουμένους.

Μια ομάδα περίπου πενήντα ατόμων κατευθύνθηκε προς το αστυνομικό τμήμα κι έσπασε την εξωτερική πύλη. Στρατιώτες και διαδηλωτές ήρθαν αντιμέτωποι. Ένας εργάτης έπεσε νεκρός από πυρά όταν επιχείρησε να πιάσει το όπλο φαντάρου που στεκόταν απέναντι του. Στη συνέχεια οι στρατιώτες πυροβόλησαν στο ψαχνό. Συνολικά πέντε άτομα σκοτώθηκαν και 30 συνελήφθησαν.

Λίγο μετά στρατός μπήκε και στο κτίριο του κόμματος και συνέλαβε όσους είχαν μείνει μέσα. Ο στρατηγός Ολέσκο, προσωπική επιλογή του Ίσα Πλίγεφ,  βγήκε στο μπαλκόνι και διέταξε το πλήθος να διαλυθεί. Ο κόσμος απάντησε με γιουχάισμα και συνθήματα. Ο Ολέσκο έδωσε διαταγή σε 50 στρατιώτες να σταθούν μπροστά το κτίριο και να είναι έτοιμοι να πυροβολήσουν. Ο κόσμος δεν πίστεψε ότι πράγματι οι στρατιώτες θα ρίξουν και έμεινε στη θέση του.

Στις 12:30 το μεσημέρο ο Ολέσκο έδωσε την εντολή: Πυρ!

Η πρώτη βολή ήταν στον αέρα αλλά στη συνέχεια οι στρατιώτες σημάδεψαν το πλήθος και πυροβόλησαν. Δεκαέξι άτομα σκοτώθηκαν και εκατοντάδες τραυματίστηκαν. Σύμφωνα με κάποιες αναφορές οι στρατιώτες, οι οποίοι βρίσκονταν μπροστά το κτίριο, δεν ήταν αυτοί που πυροβόλησαν στο πλήθος. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή το έκαναν μέλη της KGB από τα μπαλκόνια.

Επισήμως στο Νοβοτσερκάσκ σκοτώθηκαν συνολικά 26 άτομα και τραυματίστηκαν 69, όλοι πολίτες. Μαρτυρίες και απόρρητα έγγραφα μιλούν για έως και 80 νεκρούς. Πραγματικός αριθμός δεν έχει ποτέ επιβεβαιωθεί.

Η επιχείρηση συγκάλυψης

Η κυβέρνηση έθεσε άμεσα σε εφαρμογή ένα σχέδιο συγκάλυψης. Τα σώματα των νεκρών δεν παραδόθηκαν στις οικογένειες. Άντρες της KGB , φορώντας πολιτικά, συνέλεξαν τα πτώματα, τα μετέφεραν σε μυστικές τοποθεσίες και τα έθαψαν σε ανώνυμους τάφους.

Η πυροσβεστική έπλυνε όσο καλύτερα το αίμα και δύο μέρες μετά η πλατεία καλύφθηκε με άσφαλτο.

Αυστηρή καραντίνα επιβλήθηκε στην πόλη και σε κάθε έξοδο της τοποθετήθηκαν στρατιωτικά οδοφράγματα. Τα τηλέφωνα δεν λειτουργούσαν.

Οι αρχές συνέλαβαν τουλάχιστον 146 άτομα ως υποκινητές και πρωτοστατούντες. Ακολούθησαν δίκες-εξπρές. Επτά άτομα καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν και δεκάδες έλαβαν ποινές από 10 έως 15 έτη.

Ο επικεφαλής το Προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ, Αναστάς Μικογιάν, σε ραδιοφωνική του ομιλία καταδίκασε τις «αναταραχές» και υπερασπίστηκε τις αυξήσεις των τιμών. Πολλοί υπεύθυνοι στο Νοβοτσερκάσκ έχασαν τη θέση τους γιατί θεωρήθηκαν υπεύθυνοι που χάθηκε ο έλεγχος. Οι διοικητές Πλίγεφ και Ολέσκο μετατέθηκαν σε άλλη περιοχή καθώς η παρουσία τους εξόργισε τον τοπικό πληθυσμό.

Η επίσημη εξήγηση για τη μαζική συγκέντρωση ήταν πως «η διαμαρτυρία ήταν έργο προβοκατόρων, αλητών και μεθυσμένων» Στο εργοστάσιο NEVZ οργανώθηκαν συνελεύσεις αυτοκριτικής όπου οι εργάτες έπρεπε να δηλώνουν ότι «παρασύρθηκαν από εχθρούς του λαού».

Τα γεγονότα στο φως

Τα γεγονότα στο Νοβοτσερκάσκ αποσιωπήθηκαν για δεκαετίες μέχρι να έρθει η «γκλασνόστ» του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Ο πρώην εργάτης στο NEVZ Πετρ Σιούντα, που είχε συμμετέχει στη συγκέντρωση και είχε φυλακιστεί, ξεκίνησε στα τέλη του 1987 μια προσπάθεια να έρθουν στο φως τα γεγονότα.

Τον Ιούνιου 1988 η εφημερίδα «Komsomolets» δημοσίευσε το πρώτο άρθρο για το μακελειό στο Νοβερτσκάσκ κι έναν χρόνο μετά η «Komsomolskaya Pravda» παρουσίασε με λεπτομέρειες τα γεγονότα και η υπόθεση έγινε γνωστή σε όλη τη Ρωσία.

Στα τέλη του 1989 η ΕΣΣΔ ανακοίνωσε ότι ξεκινά νέα έρευνα για το Νοβοτσερκάσκ ενώ παράλληλα ιδρύθηκε το ίδρυμα για την τραγωδία. Μετά την πτώση της Ένωσης απόρρητο έγγραφα ήρθαν στο φως. Αποκαλύφθηκαν τα σημεία που είχε ταφεί τα θύματα και τα λείψανα μεταφέρθηκαν στο Νοβοτσερκάσκ.

Το 1994 δημοσιεύθηκε μια κρατική έρευνα η οποία ανέφερε ότι την απόφαση για τη χρήση όπλων την πήρε η ομάδα που συνεδρίασε στα γραφεία του κόμματος του Νοβοτσερκάσκ. Είχαν την έγκριση του Νικίτα Χρουτσόφ.

Ο στρατηγός που δεν χρησιμοποίησε... κάθε μέσο 

Ο Ματβέι Σαποσνίκοφ γεννήθηκε το 1906 στο χωριό Στάροε Ζακτάλε, στην περιοχή Πένζα.

Ορφανός από μικρός, εντάχθηκε στην Κομσομόλ και αργότερα στη Σοβιετική Στρατιωτική Ακαδημία. Πολέμησε, διακρίθηκε στον Β’ Παγκόσμιο. Τη δεκαετία του ’50 ανέλαβε διοικητής μηχανοκίνητων μονάδων και το 1962 ήταν υποδιοικητής του 34ου Σώματος Στρατού.

Ένας αξιωματικός παλαιάς κοπής: πειθαρχημένος, αλλά με ισχυρή αίσθηση προσωπικής ευθύνης.

Το πρωί της 2ας Ιουνίου 1962, ο Σαποσνίκοφ έλαβε επείγον σήμα να μεταβεί με στρατεύματα στο Νοβοτσερκάσκ.

Η επίσημη εντολή μιλούσε για «αποκατάσταση της τάξης και προστασία των κομματικών εγκαταστάσεων». Όταν έφτασε στην πόλη είδε τη συγκέντρωση με συνθήματα για καλύτερες συνθήκες ζωής και εργασίας.

Ο Σαποσνίκοφ ήταν ο διοικητής των τανκ και των οχημάτων που καλούνταν να εμποδίσουν την πορεία να περάσει τη γέφυρα. Η οδηγία έλεγε να μην επιτρέψει στον κόσμο να περάσει με «κάθε μέσο» και αν χρειαστεί να ανοίξει πυρ.

Βλέποντας τον κόσμο να πλησιάζει αποφάσισε να μην παρέμβει. «Αν πυροβολούσαμε, θα σκοτώναμε τους δικούς μας ανθρώπους. Δεν είδα ούτε έναν εχθρό εκεί. Μόνο πεινασμένους εργάτες», θα πει σε συνέντευξη του.

Η απόφαση του αυτή έριξε τον Σαποσνίκοφ σε δυσμένεια. Έκριναν ότι είναι «αναποφάσιστος, επικίνδυνα επιεικής και πολιτικά αναξιόπιστος. Μέσα σε λίγες εβδομάδες απομακρύνθηκε από τη θέση του διοικητή και μετατέθηκε. Τελικά τέθηκε σε διαθεσιμότητα.

Ο Σαποσνίκοφ έστειλε έξι επιστολές στην κεντρική επιτροπή για τα γεγονότα στο Νοβοτσερκάσκ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διαγραφεί τον Ιανουάριο του 1967 από το ΚΚΣΕ. Λίγους μήνες μετά κατηγορήθηκε από την KGB για αντι-σοβιετισμό αλλά τελικά η υπόθεση απορρίφθηκε.

Αποκαταστάθηκε στο ΚΚΣΕ τον Δεκέμβριο του 1988 και το 1992 έδωσε το «παρών» σε εκδήλωση στο Νοβοτσερκάσκ με το κοινό να τον υποδέχεται με χειροκροτήματα. Ο Σαποσνίκοφ πέθανε το 1994 στο Ροστόφ σε ηλικία 87 ετών.

Επίλογος

Αντί επιλόγου μια ατάκα του Σαποσνίκοφ: «Η μεγαλύτερη τιμωρία δεν ήταν η καριέρα που χάθηκε. Ήταν η σιωπή που μου επέβαλαν. Έβλεπα να με παρουσιάζουν ως δειλό, ενώ εγώ αρνήθηκα να σκοτώσω».


ΠΗΓΗ: janus