Μυστήριο με μυκηναϊκό αγγείο 3.400 ετών που ανακαλύφθηκε κοντά στην Ακρόπολη

 

Ένα μικρό κεραμικό θραύσμα από αγγείο, που ανακαλύφθηκε σε οικισμό κοντά στην Ακρόπολη, αποκαλύπτει μια μοναδική εικονιστική σκηνή που υποδηλώνει μια τελετή επίκλησης βροχής, ρίχνοντας νέο φως στις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την εικονογραφία της ελληνικής Εποχής του Χαλκού.

Το κομμάτι του αγγείου, μόλις 8% του σκεύους, που βρέθηκε στην Αθήνα, έχει γίνει το θεμελιακό στοιχείο για την κατανόηση της μυκηναϊκής πνευματικής ζωής. Χρονολογούμενο τον 14ο αιώνα π.Χ., αυτό το θραύσμα κυπέλλου ή κύλικα (κύλιξ), διατηρεί τα απομεινάρια μιας εικονιστικής σκηνής που, σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη, θα μπορούσε να αναπαριστά στοιχεία ενός τελετουργικού για την επίκληση βροχής, ένα θέμα προηγουμένως άγνωστο στην τέχνη αυτού του πολιτισμού.

Η έρευνα που δημοσιεύτηκε στο ακαδημαϊκό περιοδικό Opuscula του Σουηδικού Ινστιτούτου Αθηνών και Ρώμης από την αρχαιολόγο Ελευθερία Καρδαμάκη του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, εστιάζει σε αυτό το εύρημα από τον μυκηναϊκό οικισμό στο Κοντοπήγαδο, που βρίσκεται μόλις 5 χιλιόμετρα από την Ακρόπολη.

Το θραύσμα, που βρέθηκε σε ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από το 1986 έως 2000 σε ένα κτίριο γνωστό ως Συγκρότημα ΙΙ, δεν είναι πολύ μεγαλύτερο από ένα νόμισμα. Προερχόταν από ένα στρώμα κοκκινωπού εδάφους που κάλυπτε τα δάπεδα ενός δωματίου, υποδεικνύοντας ότι δεν βρέθηκε στην αρχική του θέση, αλλά πιθανότατα δεν ήταν μακριά από το πρωταρχικό του πλαίσιο.
 

Η απεικόνιση στο αγγείο

Ανήκει σε μια ημισφαιρική κύλικα (ένα κύπελλο με στέλεχος), ένα πολύ κοινό σκεύος πόσης κρασιού στην Ύστερη Μυκηναϊκή περίοδο (ΥΕ ΙΙΙΑ2). Το στοιχείο που καθιστά το εύρημα εξαιρετικό είναι ότι είναι διακοσμημένο με παραστατικές ζωγραφιές, μια σπάνια πολυτέλεια εκτός των μεγάλων ανακτορικών κέντρων όπως αυτά στην περιοχή της Αργολίδας.

Στο Κοντοπήγαδο, αυτό το θραύσμα είναι ένα από τα λίγα παραδείγματα τοπικής εικονιστικής κεραμικής.
 

 

Σχέδιο της τελετουργικής σκηνής στο θραύσμα κύλικα. Φωτογραφία: Ε. Καρδαμάκη / Β. Χάχτμαν

Το τμήμα της σκηνής που έχει διασωθεί είναι μικρό, αλλά τα ορατά στοιχεία έχουν επιτρέψει στους ερευνητές να προβούν σε μια δειλή ερμηνεία.

Το πιο καθαρό στοιχείο είναι η απεικόνιση μιας κανάτας ή ενός παιχνιδιού με μακρύ στόμιο, ενός τύπου αγγείου με στόμιο εκροής που συνδέεται στον μινωικό και μυκηναϊκό κόσμο με τελετουργίες σπονδών, δηλαδή την πράξη της έκχυσης υγρών ως προσφορών προς τους θεούς.
 

Το μυστήριο του βροχερού ουρανού

Ωστόσο, το πιο ενδιαφέρον μέρος είναι το επάνω μέρος της κανάτας. Η συγγραφέας της μελέτης εντοπίζει δύο ζωγραφισμένα στοιχεία που είναι πιο δύσκολο να ερμηνευτούν.

Στα δεξιά, να κρέμεται από τη διακοσμητική ταινία στο χείλος του αγγείου, υπάρχει ένα οβάλ ή στρογγυλεμένο μοτίβο. Μέσα του περιέχει πολλά μικρά τόξα γεμάτα με κουκκίδες και διαγώνιες γραμμές.

Στα αριστερά αυτού του μοτίβου, και ακριβώς μεταξύ του χείλους και του λαιμού της κανάτας, υπάρχει μια ομάδα κουκκίδων και γραμμών διατεταγμένων σε τέσσερις σειρές.

Αρχικά, αυτά θα μπορούσαν να είναι απλά βοηθητικά διακοσμητικά μοτίβα, συνηθισμένα στην κεραμική της εποχής. Αλλά ο συνδυασμός και η διάταξή τους είναι ασυνήθιστα.

Η αρχαιολόγος Ελευθερία Καρδαμάκη προσφέρει μια εναλλακτική και πιο υποβλητική υπόθεση: εξετάζεται επιφυλακτικά ότι οι κουκκίδες πάνω από την κανάτα με το στόμιο είναι σταγόνες υγρού.

Σε αυτήν την περίπτωση, το κρεμαστό μοτίβο στα δεξιά μπορεί να αναπαριστά την πηγή των σταγόνων, ίσως ένα σύννεφο βροχής;

Αυτή η ερμηνεία μεταμορφώνει εντελώς τη σκηνή. Δεν θα ήταν πλέον απλώς η στατική αναπαράσταση μιας κανάτας, αλλά η αποτύπωση μιας δυναμικής τελετουργικής στιγμής: Η συλλογή ή η υποδοχή του νερού της βροχής.

Επιπλέον, στα αριστερά της κανάτας φαίνονται δύο παράλληλες γραμμές οι οποίες, σύμφωνα με τη μελέτη, θα μπορούσαν να αναπαριστούν τα δάχτυλα μιας μορφής (ανθρώπινης ή θεϊκής) που κρατάει το τελετουργικό αγγείο.
Ο Κρητομυκηναϊκός Δαίμονας

Για να κατανοηθεί το πιθανό νόημα αυτής της σκηνής, η μελέτη εμβαθύνει στην ευρύτερη εικονογραφία του Αιγαίου. Η κανάτα με το στόμιο έχει μακρά παράδοση στη μινωική τέχνη, ιδιαίτερα στις σφραγίδες με χαρακτικά.

Εκεί, εμφανίζεται σχεδόν αμετάβλητα συνδεδεμένη με ένα μυθολογικό πλάσμα: Ο Κρητομυκηναϊκός Δαίμονας.

Ο Κρητομυκηναϊκός Δαίμονας ήταν ένα υβριδικό ον, ένα είδος δαίμονα ή δευτερεύουσας θεότητας με ανθρωπόμορφο σώμα και κεφάλι ζώου (συχνά γαϊδουριού ή ιπποπόταμου), εισαγόμενο και προσαρμοσμένο από προστατευτικές θεότητες της Εγγύς Ανατολής όπως η αιγυπτιακή Ταβερέτ.

Αυτό το πλάσμα ήταν κεντρικό στοιχείο στις μινωικές τελετουργικές σκηνές, συχνά απεικονιζόταν να φέρει κανάτες σπονδών. Θεωρούνταν δαίμονας γονιμότητας, συνδεδεμένος με τη βλάστηση και, σημαντικό, πιστευόταν ότι διέθετε τη μαγική ικανότητα να φέρνει βροχή σε περιόδους ξηρασίας.
 

 

Ρυτό από την Κάμειρο, με καταγωγή από τη Ρόδο, με πομπή μορφών με κεφαλές κάπρου. Φωτογραφία: Vermeule & Karageorghis 1982

Η σπανιότητα του Κρητομυκηναϊκού Δαίμονα

Σύμφωνα με τον Σερ Arthur Evans, ο δαίμονας εμφανίζεται ως προστάτης της βλάστησης και είχε τη μαγική δύναμη να φέρει βροχή σε περιόδους ξηρασίας, σημειώνει η μελέτη. Η κανάτα σπονδών θα ήταν επομένως ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτού του Δαίμονα, συμβολίζοντας την ικανότητά του να γονιμοποιεί τη γη.

Το πρόβλημα είναι ότι αυτός ο Κρητομυκηναϊκός Δαίμονας είναι εξαιρετικά σπάνιος στη ζωγραφική της μυκηναϊκής κεραμικής. Οι Μυκηναίοι τον υιοθέτησαν, αλλά τον υποβίβασαν κυρίως σε αντικείμενα πολυτελείας, όπως τοιχογραφίες, κοσμήματα ή ελεφαντόδοντο.

Αυτό εγείρει το ερώτημα: αν η σκηνή από το Κοντοπήγαδο δείχνει ένα τελετουργικό με μια κανάτα σπονδών, ποια είναι η μορφή που την κρατάει;

Η ερευνήτρια διατυπώνει την υπόθεση ότι θα μπορούσε να είναι ένα υβριδικό πλάσμα παρόμοιο με αυτά που εμφανίζονται στο διάσημο Ρυτό από την Κάμειρο, που βρέθηκε στη Ρόδο.

Το τελετουργικό αγγείο δείχνει μια πομπή μορφών με κεφαλές αγριόχοιρων με κατσαρές ουρές, τις οποίες ορισμένοι ειδικοί έχουν συνδέσει με μια εξέλιξη ή παραλλαγή του Κρητομυκηναϊκού Δαίμονα. Η κα. Καρδαμάκη προτείνει ακόμη ότι μία από αυτές τις μορφές στο Ρυτό της Καμείρου μπορεί να φέρει ένα τελετουργικό αγγείο, ενισχύοντας τον παραλληλισμό με τη σκηνή από το Κοντοπήγαδο.
 

Τελετουργικό επίκλησης βροχής;

Η υπόθεση του σύννεφου βροχής στο θραύσμα από το Κοντοπήγαδο οδηγεί τη συγγραφέα να επανεξετάσει άλλα έργα τέχνης της περιόδου. Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι το δαχτυλίδι σφραγίδα από τον Θησαυρό της Τίρυνθας, ένα χρυσό κομμάτι με μια περίτεχνη σκηνή.

Σε αυτό, μια πομπή Δαιμόνων με κανάτες σπονδών πλησιάζει μια καθιστή θεότητα. Ο ουρανός σε αυτήν τη σκηνή αναπαριστάται από μια ταινία με τον ήλιο, το μισοφέγγαρο και ένα φόντο γεμάτο επιμήκεις μικρές κουκκίδες.

Οι κουκκίδες στο δαχτυλίδι σφραγίδα της Τίρυνθας έχουν ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως, μεταξύ άλλων ως σπόροι σιταριού που συμβολίζουν τη γονιμότητα, ή ως μέρος ενός συμβόλου του κύκλου των εποχών (νύχτα και μέρα).

Παραδοσιακά, αυτές οι κουκκίδες έχουν ερμηνευτεί ως αστέρια. Αλλά, με βάση τη νέα της ερμηνεία για την κύλικα του Κοντοπήγαδου, η Καρδαμάκη αναβιώνει μια παλιά και σχεδόν ξεχασμένη υπόθεση από τον μελετητή Valentin Müller:

Οι κουκκίδες αυτές, θα μπορούσαν να είναι σταγόνες βροχής.

Η ερμηνεία του γεμίσματος ως σταγόνες βροχής στον ουρανό θα ταίριαζε καλά με τον ρόλο των Δαιμόνων ως φορέων βροχής και προστατών της βλάστησης, αναφέρει το άρθρο.

Η σκηνή στο δαχτυλίδι της Τίρυνθας θα μπορούσε επομένως να αναπαριστά μια τελετή επίκλησης βροχής, όπου οι Δαίμονες, με τις κανάτες τους, πλησιάζουν τη θεά για να ζητήσουν τη γονιμότητα της γης.

Αν και οι μυκηναϊκές γραπτές πηγές (οι πινακίδες Γραμμικής Β) δεν αναφέρουν ρητά θεούς της βροχής, υπάρχουν ενδείξεις πιθανών λατρειών γονιμότητας.

Ένας όρος, «οι Διψασμένοι», εμφανίζεται σε θρησκευτικά κείμενα από την Πύλο και έχει ερμηνευτεί από ορισμένους, όπως ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος, ως αναφορά σε μια τελετουργική γιορτή κάποια ή θεότητα που σχετίζεται με την ξηρασία και την ανάγκη για νερό, όπου ο Δαίμονας ως φορέας βροχής θα μπορούσε να έχει διαδραματίσει κάποιο ρόλο.

Το γεγονός ότι αυτή η μοναδική σκηνή εμφανίζεται στο Κοντοπήγαδο δεν είναι τυχαίο. Τον 14ο αιώνα π.Χ. ο οικισμός ήταν σημαντικό βιομηχανικό κέντρο με ακμάζον εργαστήριο κεραμικής του οποίου η παραγωγή διανέμονταν σε ολόκληρη την Αττική και το νησί της Σαλαμίνας.

Η ευημερία του και οι στενοί δεσμοί με το ανάκτορο της Ακρόπολης στην Αθήνα το κατέστησαν ένα μέρος όπου ιδέες και εικονογραφίες που προωθούνταν από την κεντρική εξουσία μπορούσαν να κυκλοφορήσουν και να αναπαρασταθούν.

Η χρονολόγηση της κύλικας στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 συμπίπτει με μια περίοδο επέκτασης του ανακτορικού ελέγχου στην επικράτεια.

Η τελετουργική σκηνή, που ίσως αναπαριστά μια τελετή βροχής η οποία μπορεί να λάμβανε χώρα σε ορεινά ιερά όπως αυτό του Διός Ομβρίου στον Υμηττό, κοντά στην Αθήνα, θα μπορούσε να αποτελεί απόδειξη του τρόπου με τον οποίο η κεντρική εξουσία θεσμοποίησε και απορρόφησε λαϊκές πεποιθήσεις και τελετουργικά για να ενισχύσει τον ιδεολογικό της έλεγχο.

Παρά τις συναρπαστικές υποθέσεις αυτού του ευρήματος, η συγγραφέας είναι προσεκτική. Η σκηνή είναι σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης και δεν έχει άμεσα γνωστούς παραλληλισμούς. Οποιαδήποτε ερμηνεία πρέπει να αντιμετωπίζεται με προσοχή.

Ωστόσο, η προτεινόμενη υπόθεση είναι ισχυρή.

Το θραύσμα από το Κοντοπήγαδο μπορεί να παρουσιάζει ένα απογοητευτικά μικρό μέρος μιας προηγουμένως άγνωστης τελετουργικής σκηνής με μια κανάτα σπονδών, γράφει η Καρδαμάκη. Καταλήγει:

Εάν αυτή η υπόθεση αποδειχθεί σωστή, το θέμα της σκηνής θα αντικατόπτριζε μία από τις σημαντικότερες πτυχές και ανησυχίες στη ζωή των κοινοτήτων που εξαρτιόνταν από τη βροχή και έπρεπε να αντιμετωπίσουν την απειλή των εποχών ξηρασίας.

Το μικρό και φθαρμένο κεραμικό θραύσμα γίνεται έτσι μια πλούσια μαρτυρία.

Μας μιλάει για θεούς και τελετουργικά, αλλά και για μια οικουμενική και διαχρονική ανθρώπινη ανησυχία: την εξάρτηση από τη φύση και την ελπίδα ότι η ζωογόνος βροχή θα έβρεχε τα χωράφια.


ΠΗΓΗ: cognoscoteam