Ο «Μικρός Εμφύλιος» μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ (Οκτώβριος 1943 - Φεβρουάριος 1944)

 

Ανάμεσα στα πολλά γεγονότα που συνέβησαν στη χώρα μας στα χρόνια της Κατοχής και δεν έχουν γίνει ευρέως γνωστά είναι ο λεγόμενος «Μικρός Εμφύλιος» που ξεκίνησε τέτοιες μέρες, 10 Οκτωβρίου 1943, πριν 82 χρόνια. Περιληπτικά, να αναφέρουμε ότι προηγήθηκε η συνθηκολόγηση των Ιταλών, ο αφοπλισμός της Μεραρχίας «Πινερόλο» από τον ΕΛΑΣ, μετά από αιματηρή σύγκρουση και ο εφοδιασμός των ανδρών του με τεράστια ποσότητα ιταλικού οπλισμού.

Ο ΕΛΑΣ βλέποντας κινήσεις των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων προς τον βορρά πίστεψε ότι οι Ναζί αποχωρούν και θεώρησε ότι είναι η χρυσή ευκαιρία να πάρει την εξουσία εξοντώνοντας πρώτα τον βασικό του αντίπαλο (έτσι τον θεωρούσε), του ΕΔΕΣ. Αυτό το πέτυχε σε μεγάλο βαθμό, όμως οι Γερμανοί «επέστρεψαν» δριμύτεροι, άλλωστε δεν έφυγαν ποτέ όπως λανθασμένα νόμιζαν κάποιοι και επιτέθηκαν εναντίον του ΕΔΕΣ, αλλά και του ΕΛΑΣ προσγειώνοντας, κυρίως τους ιθύνοντες του δεύτερου στη σκληρή πραγματικότητα.

Με την παρέμβαση των Άγγλων, των Αμερικανών και των Σοβιετικών ο «Μικρός Εμφύλιος» έληξε επίσημα τον Φεβρουάριο του 1944 με τη Συμφωνία Μυρόφυλλου – Πλάκας η οποία τορπιλίστηκε από τον ΕΛΑΣ. Για να προλάβουμε ορισμένους, να αναφέρουμε ότι βασική πηγή για το σημερινό μας άρθρο είναι η «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ», του Σόλωνα Γρηγοριάδη, μέλους του ΕΑΜ και πληρεξούσιου στο Εθνικό Συμβούλιο των Κορυσχάδων.

Θα δούμε σήμερα τα γεγονότα ως τις αρχές του «Μικρού Εμφυλίου» και θα επανέλθουμε το Σαββατοκύριακο με τη συνέχεια και το τέλος του, αλλά και τη σφοδρή γερμανική επίθεση εναντίον των Ελλήνων ανταρτών.

Η ιταλική συνθηκολόγηση – Η Μεραρχία «Πινερόλο»

Η συμμαχική απόβαση στη Σικελία τον Ιούλιο του 1943 κλόνισε σοβαρά το ιταλικό φασιστικό καθεστώς. Τη νύχτα της 25ης Ιουλίου 1943, μετά από απόφαση του Μεγάλου Φασιστικού Συμβουλίου, ο Μουσολίνι έπεφτε. Την επομένη συνελήφθη μετά από εντολή του βασιλιά Βίκτορ Εμμανουήλ και την εξουσία ανέλαβε ο Στρατηγός Μπαντόλιο, με μοναδικό σκοπό τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων για τη συνθηκολόγηση. Μετά από μυστικές συνομιλίες του Μπαντόλιο, με τον Στρατάρχη Αϊζενχάουερ συμφώνησαν στις 2 Σεπτεμβρίου τα πάντα. Η ανακοίνωση έγινε το απόγευμα της 8ης Σεπτεμβρίου από τη RAI, λίγο πριν τα συμμαχικά στρατεύματα υπό τον Μοντγκόμερι αποβιβαστούν στην ιταλική χερσόνησο. Μόλις μαθεύτηκε η είδηση στην Ελλάδα όλοι πανηγύριζαν.

Οι Γερμανοί όμως, όπως ανακοίνωσε άλλωστε ο Στρατιωτικός Διοικητής των Ναζί αντικατέστησαν όλες τις ιταλικές φρουρές και εξέδωσαν αυστηρότατες διαταγές, ανάμεσα στις οποίες ήταν η απαγόρευση κάθε απεργίας και οποιασδήποτε αγοραπωλησίας κάθε είδους των Ιταλών. Οι παραβάτες θα τιμωρούνταν με εκτέλεση.

Μια ξεχωριστή περίπτωση ήταν η Μεραρχία «Πινερόλο», που έδρευε στην Θεσσαλία. Όπως γράφει ο Στρατηγός Σαράφης («Ο ΕΛΑΣ» σελ. 187-188): «… Οι περισσότερες ιταλικές μονάδες παραδόθηκαν στους Γερμανούς και αφοπλίστηκαν, εκτός από τις φρουρές Ευβοίας, Θεσσαλίας και μικρά τμήματα άλλων περιοχών».

Ο Στρατηγός Ινφάντε, Διοικητής της Μεραρχίας «Πινερόλο» ήταν αγγλόφιλος και ήθελε να συνεχίσει μαζί με τους Έλληνες αντάρτες και τους Άγγλους τον αγώνα κατά των Γερμανών. Στη Θεσσαλία κυριαρχούσαν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Μετά από διαπραγματεύσεις, ο Ινφάντε δέχτηκε οι άνδρες του να ενταχθούν στον ΕΛΑΣ. Όσοι δεν επιθυμούσαν να πολεμήσουν, θα αφοπλίζονταν και θα κρατούνταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τη συμφωνία υπέγραψαν, εκτός από τον Ινφάντε, αντιπροσωπεία του ΕΛΑΣ (Σαράφης, Βελουχιώτης) ο αντιπρόσωπος του ΕΔΕΣ, Συνταγματάρχης Ραυτόπουλος και ο Άγγλος Αντισυνταγματάρχης Κρις Γουντχάουζ. Μετά τη συμφωνία, προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ οι ιταλικές φρουρές Τρικάλων και Αλμυρού, το μεγαλύτερο μέρος της φρουράς Βόλου, αρκετά τμήματα των φρουρών Εύβοιας και Λάρισας και μικρό τμήμα της φρουράς Καστοριάς, σχεδόν το σύνολο της Μεραρχίας «Πινερόλο» και το φημισμένο Σύνταγμα Ιππικού της Αόστης.

Αμέσως μετά τη συμφωνία δημιουργήθηκαν τα πρώτα σοβαρά προβλήματα. Οι Ιταλοί ήθελαν να «παραδοθούν» στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ γιατί φοβούνταν ότι οι ελασίτες θα τους σκοτώσουν, καθώς είχαν δώσει το προηγούμενο χρονικό διάστημα σκληρές μάχες μαζί τους και πολλοί μαχητές του ΕΛΑΣ είχαν χάσει τη ζωή τους. Όμως ο Σαράφης δεν δεχόταν κάτι τέτοιο, παρά τις συμβιβαστικές προτάσεις του Γουντχάουζ.

Η μόνη «υποχώρηση» που έκανε ήταν να παραδώσουν τα όπλα τους οι Ιταλοί και να μεταβούν στην Ήπειρο για να ενταχθούν στον ΕΔΕΣ. Αντιπροσωπεία του ΕΔΕΣ ζήτησε από τον Σαράφη να δώσει ο ΕΛΑΣ στην οργάνωση του Ν. Ζέρβα, ένα μέρος του οπλισμού που θα έπαιρναν από τους Ιταλούς. Ο Σαράφης απάντησε στον επικεφαλής της Ραφτόπουλο:

«… τα δώρα δεν επιβάλλονται με συμφωνία, αλλά προσφέρονται αυτοπροαίρετα». Όπως γράφει εύστοχα ο Σ. Γρηγοριάδης:

«Έτσι όμως η νέα αυτή ένοπλη δύναμη (οι Ιταλοί που «παραδόθηκαν») που είχε χαμηλό επίπεδο αλλά υψηλό επίπεδο οπλισμού, αποτελούσε για τον ΕΛΑΣ αγκάθι στη σάρκα του, ενώ τα όπλα ήταν ισχυρότατο δέλεαρ». Η μόνη "παραχώρηση" του Σαράφη ήταν να...κάνει δώρο στον ΕΔΕΣ την εξαιρετική μπάντα της "Πινερόλο".

Μάχη ΕΛΑΣ - «Πινερόλο»: Η πολεμική λεία του ΕΛΑΣ

Σταδιακά οι Γερμανοί έπαιρναν τις θέσεις των Ιταλών στις φρουρές της ηπειρωτικής και της νησιωτικής χώρας, ενώ κάποιες κινήσεις τους προς τη Βόρειο Ελλάδα εκλήφθηκαν ως αποχώρησή τους. Τα όπλα των Ιταλών της «Πινερόλο» ήταν ο μεγάλος στόχος του ΕΛΑΣ. Θεωρούσε ότι με αυτά θα μπορούσε να επικρατήσει επί των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων και να καταλάβει την εξουσία. Η απόφαση για αφοπλισμό λήφθηκε από το ΚΚΕ την 1η Οκτωβρίου. Ο Γιώργης Σιάντος, παρά τα προβλήματα που είχε με την καρδιά του αποφάσισε να ανεβεί ο ίδιος στα βουνά.

Έφτασε, αφού γλίτωσε από μια γερμανική επίθεση στη Βοιωτία, στο Περτούλι, στις 14 Οκτωβρίου και έδωσε ο ίδιος τη διαταγή. Ο Σιάντος, σύμφωνα με τον Γρηγοριάδη, ονειρευόταν τον εαυτό του αρχηγό σε μια «εαμοκρατούμενη ελεύθερη Ελλάδα», θεωρώντας ότι οι Γερμανοί θα φύγουν. Την προηγούμενη, οι Σύμμαχοι είχαν δεχτεί την Ιταλία ως «συνεπόλεμο δύναμιν». Ο Σιάντος έμαθε την είδηση από το ραδιόφωνο, αλλά αντί να ματαιώσει τον αφοπλισμό του επέσπευσε. Αν καθυστερούσε, ο αφοπλισμός των Ιταλών θα γινόταν δύσκολος και περίπλοκος. Το βράδυ της 14ης Οκτωβρίου 1943, ο Στρατηγός Ινφάντε ήρθε αντιμέτωπος με μια δυσάρεστη «έκπληξη».

Ενώ βρισκόταν στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο των Ανταρτών στο Περτούλι περικυκλώθηκε από ελασίτες και υποχρεώθηκε να παραδώσει το ατομικό του περίστροφο. Μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα από «συνεπόλεμος» έγινε αιχμάλωτος. Ο επίλογος για την 11η Ιταλική Στρατιά είχε αρχίσει. Το ίδιο με τον Ινφάντε έκαναν και οι περισσότεροι άνδρες του. Με καταρρακωμένο ηθικό, δεν είχαν καμία διάθεση να δώσουν μια άνιση και καταδικασμένη μάχη. Μόνο το Σύνταγμα Ιππικού της Αόστης πρόβαλε απελπισμένη αντίσταση. Το ίδιο έκαναν και δύο Επιλαρχίες στη θέση Κάνια, που παρέδωσαν τον οπλισμό τους μετά από δίωρη μάχη, όπως και η Τρίτη Επιλαρχία, που άντεξε τρεις ώρες. Τρεις ελασίτες και περίπου τριάντα Ιταλοί σκοτώθηκαν. Η λεία για τον ΕΛΑΣ ήταν τεράστια: 1.000 άλογα, 70 πολυβόλα και οπλοπολυβόλα, 8 ομαδικοί όλμοι, πολυάριθμοι μικροί όλμοι, 60 ατομικά αυτόματα όπλα, εκατοντάδες τυφέκια, 2 πυροβολαρχίες, θωρακισμένα και φορτηγά αυτοκίνητα. Τα όπλα ήταν κατώτερα των γερμανικών, πλην των όλμων που είχαν μεγαλύτερο βεληνεκές, αλλά ήταν φυσικά κάτι παραπάνω από πολύτιμα για τον ΕΛΑΣ. Η μοίρα των Ιταλών ήταν τραγική. Γράφει ο Σ. Γρηγοριάδης:

«Αφέθηκαν σε οικτρά στρατόπεδα, σε τρύπες ή λασποκαλύβες. Ο βαρύς χειμώνας της Πίνδου έπεσε πάνω τους σαν θεομηνία. Κυνηγημένοι με πανικό από εδώ και από εκεί με τις άπαυτες (ασταμάτητες) εκκαθαριστικές εξορμήσεις των Γερμανών, εγκαταλειμμένοι από τους πάντες – από τους Άγγλους που καθυστερούσαν την αποστολή του ποσού μισής λίρας τον μήνα για τον καθένα, λόγω δυσκολίας επικοινωνίας και από τον ΕΛΑΣ, λόγω των συνεχών αγώνων του θερίστηκαν ομαδικά. Κατά δεκάδες μάζευαν τους νεκρούς στους απάνθρωπους καταυλισμούς τους κάθε πρωί και τους έριχναν σε ομαδικούς τάφους». Καθώς οι Ιταλοί είχαν προκαλέσει στη Θεσσαλία ειδικά, πολλές καταστροφές, οι χωρικοί αρχικά «τους έγδυναν ανηλεώς», κατά τον Γρηγοριάδη. Σταδιακά όμως υπερίσχυσαν ο οίκτος και η ανθρωπιά. Πολλές οικογένειες αγροτών φιλοξένησαν στα σπίτια τους, πλήθος Ιταλών αιχμαλώτων, μετά από σύσταση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Βέβαια, οι Ιταλοί βοηθούσαν σε αγροτικές εργασίες, αλλά είχαν ανθρώπινη μεταχείριση, ενώ η μονή Σάικα στην Ευρυτανία έγινε νοσοκομείο. Έτσι σώθηκαν πολλοί Ιταλοί.

Σύμφωνα με τον Γεώργιο Ρούσσο: «Θεωρείται βέβαιο ότι την απόφαση(για αφοπλισμό της «Πινερόλο» και δράση κατά του ΕΔΕΣ) έλαβε ο ίδιος ο Σιάντος και τις σχετικές διαταγές υπέγραψαν ο Άρης (Βελουχιώτης) και ο Σαμαρινιώτης (Ανδρέας Τζήμας), ενώ ο Αρχιστράτηγος του ΕΛΑΣ Σαράφης βρίσκονταν τότε στη Μακεδονία, σε περιοδεία». Ο Γρηγοριάδης συμφωνεί και θεωρεί ότι κι αν ήταν παρών ο Σαράφης, θα υπέγραφε την απόφαση. Θεωρεί βέβαιο ότι επρόκειτο περί συλλογικής απόφασης της ηγεσίας του ΚΚΕ.

Η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των Ιταλών και ο αφοπλισμός τους δικαιολογήθηκαν με το επιχείρημα ότι οι Ιταλοί δεν είχαν διάθεση να πολεμήσουν, κάτι που όντως συνέβαινε και η παρουσία τους μέσα στις τάξεις του ΕΛΑΣ δημιουργούσε προβλήματα. Σε περίπτωση σοβαρής γερμανικής επίθεσης θα διαλυόταν. Ο Σ. Γρηγοριάδης γράφει:

«Πάντως δεν ήταν αυτός ο ουσιαστικός λόγος του αφοπλισμού. Το κίνητρο ήταν τα πολύτιμα όπλα, τα οποία, αν δεν έσπευδε να πάρει ο ΕΛΑΣ, θα ζύγιζαν μοιραία στο άλλο σκέλος της πλάστιγγας, είτε αν παρέμεναν στα χέρια των Ιταλών, είτε αν περνούσαν τελικά στα χέρια του ΕΔΕΣ».

Πέρα από τα όπλα, ο ΕΛΑΣ ενισχύθηκε και σε έμψυχο δυναμικό συγκροτώντας νέες μονάδες σε Θεσσαλία, Εύβοια και Αττικοβοιωτία. Η κατάταξη ανδρών και γυναικών στον ΕΛΑΣ αυξήθηκε θεαματικά. 1.000 νέοι, μόνο στον Βόλο, εντάχθηκαν σε λίγες μέρες στις τάξεις του. Πριν την επίθεση στην «Πινερόλο» ο ΕΛΑΣ είχε στις τάξεις του 20.000 άνδρες και γυναίκες. Μετά τον αφοπλισμό της ιταλικής Μεραρχίας έφτασε τις 35.000, με εφεδρική δύναμη 20.000 μαχητών και μαχητριών. Φυσικά, αυτή η εξέλιξη θορύβησε τους Συμμάχους. Γράφει χαρακτηριστικά ο Τσόρτσιλ στα «Απομνημονεύματά» του (Τόμος ? σελ. 476): «Η ιταλική παράδοσις τον Σεπτέμβριο του 1943 διετάραξε την όλη ισορροπία δυνάμεων εις την Ελλάδα. Ο ΕΛΑΣ κατόρθωσε να εξασφαλίσει υπέρ αυτού το μεγαλύτερον μέρος του ιταλικού υλικού, συμπεριλαμβανομένου και του οπλισμού μιας ολόκληρης ιταλικής Μεραρχίας και να επιτύχει υπεροχήν. Ο κίνδυνος ενός κομμουνιστικού κινήματος εις ενδεχόμενην γερμανικήν υποχώρησιν, η οποία και πρακτικώς εφαίνετο τώρα δυνατή, επέβαλεν άγρυπνον προσοχήν». Από όσα γράφει ο Γρηγοριάδης για την ενίσχυση του ΕΛΑΣ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά στη συγκρότηση του 3/7 Συντάγματος Ιππικού στη Ι (Δέκατη) Θεσσαλική Μεραρχία, που ως τότε διέθετε μόνο μια έφιππη ομάδα αναγνώρισης: «Σημαντική οργανωτική, τεχνική και εκπαιδευτική βοήθεια για τη συγκρότηση αυτού του Συντάγματος προσέφεραν οι δύο Αμερικανοί αξιωματικοί της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής, και ιδίως ο Έργκοτ (σημ: δεν βρήκαμε κάποιο άλλο στοιχείο γι’ αυτόν), που μεταβλήθηκε σε αληθινό καουμπόη του Θεσσαλικού κάμπου».

Πώς όμως ήταν οι σχέσεις ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ πριν τον αφοπλισμό της «Πινερόλο»; Σύμφωνα με τον Γ. Ρούσσο:

«Οπωσδήποτε οι σχέσεις των δύο αυτών ενόπλων οργανώσεων κρατιόνταν επί πολλούς μήνες στα όρια, όχι βέβαια της φιλικής συνεργασίας, πάντως όμως της ανοχής». Από τις 10 Οκτωβρίου 1943 όμως τα πράγματα άλλαξαν. Ο ΕΛΑΣ είχε πλέον 35.000 μαχητές και μαχήτριες και εφεδρείες που ανέρχονταν σε 20.000. Αντίθετα, ο ΕΔΕΣ είχε μόνο 8.000 άνδρες και ελάχιστες εφεδρείες…

Ο «Μικρός Εμφύλιος Πόλεμος»

Το πρωί της 10/10/1943 στην απελευθερωμένη ζώνη των χωριών της ηπειρωτικής Ελλάδος ξέσπασε πόλεμος Ελλήνων εναντίον Ελλήνων που έμεινε στην ιστορία ως «Μικρός Εμφύλιος Πόλεμος». Στις 9/10, στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ συνελήφθη ο υπαρχηγός της αντιπροσωπείας του ΕΔΕΣ Αντισυνταγματάρχης Γκικόπουλος και κατασχέθηκαν τα γραφεία με τα αρχεία. Είχε προηγηθεί, σύμφωνα με τον Κρις Γουντχάουζ, στις 8/10 επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον μονάδων του ΕΔΕΣ και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων. Με τις διαταγές 800 και 801 ο ΕΛΑΣ έδωσε εντολές στις Μεραρχίες του να στραφούν εναντίον των δυνάμεων του ΕΔΕΣ σε Ήπειρο, Βάλτο (Αιτωλοακαρνανία) και Θεσσαλία, όπου δρούσαν οι ΕΟΕΑ (Ελληνικές Ομάδες Εθνικών Ανταρτών). Αντίθετα, στον ΕΔΕΣ δεν υπήρχε καμία πληροφορία, ούτε καμία επιθετική προπαρασκευή εναντίον του ΕΛΑΣ. Ο κύριος όγκος όμως των δυνάμεών του ήταν απασχολημένος με επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών στις οδικές αρτηρίες Αμφιλοχίας – Άρτας – Ιωαννίνων, Ιωαννίνων - Παραμυθιάς και Ιωαννίνων – Μετσόβου. Μάλιστα, λίγες ημέρες πριν, ειδικός αγγελιοφόρος του Υπαρχηγού του ΕΔΕΣ, Κομνηνού Πυρομάγλου, έσπευδε να συναντήσει τον Άρη Βελουχιώτη για να τον πείσει να συναντηθεί με τον Ζέρβα, προκειμένου αυτός, παρουσία του Άρη, να εκδηλωθεί δημόσια κατά της επιστροφής του βασιλιά Γεώργιου Β’, χωρίς να προηγηθεί δημοψήφισμα. Στις 15 Οκτωβρίου δε, στο χωριό Χώσεψη των Τζουμέρκων, όπου είχε την έδρα του και ένα Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, ήταν προγραμματισμένο να γίνει συνέδριο πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών του ΕΔΕΣ, όπου θα παρευρίσκονταν και εκπρόσωποι του ΕΑΜ Ηπείρου ως παρατηρητές. Φυσικά, τίποτα από αυτά δεν έγινε και ο Ζέρβας έμαθε έκπληκτος τη σύλληψη των αντιπροσώπων του ΕΔΕΣ. Σύμφωνα με τον Κομνηνό Πυρομάγλου, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ χωρίζονταν σε τρία μεγάλα συγκροτήματα: το πρώτο μεταξύ Τζουμέρκων- Ξηροβουνίου- Ανατολικής Κράψης. Το δεύτερο στη Λάκκα Σουλίου και το τρίτο, στην περιοχή Βάλτου -Γαβρόβου.

Η συνολική δύναμη του ΕΛΑΣ που επιτέθηκε εναντίον του ΕΔΕΣ ήταν 15.000 – 16.000 άνδρες. Δεν είχαν όμως όλοι ταυτόχρονα εμπλοκή. Η κυριότερη δύναμη κρούσης ήταν το Εκστρατευτικό Σώμα Ηπείρου με Διοικητή τον Συνταγματάρχη Παπασταματιάδη και καπετάνιο τον Τάσο Λευτεριά που το συγκροτούσαν τα Συντάγματα 2/39 και 5/42 της ΧΙΙΙ (13ης Μεραρχίας) και το «Τάγμα Θανάτου» που διοικούσε ο Λοχαγός Γιαννακουλόπουλος. Το Σώμα Ηπείρου του ΕΛΑΣ εξόντωσε τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ από την περιοχή του, εισέβαλε στην Τριχωνίδα επικρατώντας των δυνάμεών του Γ. Παπαϊωάννου, ενώ και στο Ξηρόμερο διαλύθηκαν τα Σώματα των Κ. Καραμπέκιου και Κ. Μπούρα.

Στις 17 Οκτωβρίου, οι συγκλίνουσες φάλαγγες του ΕΛΑΣ εισέβαλαν στον Βάλτο, όπου βρισκόταν το αρχηγείο του Σ. Χούτα με 200 αντάρτες και το διέλυσαν. Μόνο ο Χούτας με 200 αντάρτες κατάφεραν να γλιτώσουν και να συγκεντρωθούν στην περιοχή της Άρτας. Τα πρώτα τμήματα του ΕΛΑΣ πέρασαν τον Αχελώο που αποτελούσε, κατά κάποιο τρόπο, ένα φυσικό σύνορο μεταξύ των περιοχών δράσης του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ και έφτασαν στο Τρίκλινο. Εκεί σκοτώθηκε ο Νεοζηλανδός Υπολοχαγός Άρθουρ Χάμπαρτ. Αρχικά υπήρξε η αντίληψη ότι αυτός εκτελέστηκε μετά από παρεξήγηση με τους ελασίτες. Μετά από ανακρίσεις όμως προέκυψε, ότι ο Χάμπαρτ σκοτώθηκε από δικό του λάθος. Γράφει χαρακτηριστικά ο Κ. Γουντχάουζ: «Το πόρισμα (της ανακρίσεως) επιβεβαίωσε ότι ο θάνατος του Χάμπαρτ ήταν ένα ατύχημα»(Εφημερίδα «Ακρόπολις», 13 Μαΐου 1965).

Βέβαια το 1948, στο βιβλίο του «ΤΟ ΜΗΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΙΔΟΣ», ο Γουντχάουζ γράφει: «Αλλού, ένας Νεοζηλανδός αξιωματικός σκοτώθηκε από σφαίρα του ΕΛΑΣ»(σελ. 244). Η αρχική αυτή εκτίμηση προκάλεσε σάλο διεθνώς. Το BBC το οποίο υποστήριζε με θέρμη τον ΕΛΑΣ, αποκαλούσε πλέον τον Βελουχιώτη ως «εγκληματία πολέμου μια κατηγορία στην οποία εκείνος έβαζε τα δυνατά του να δικαιώσει, με συλλήψεις και επιθέσεις κατά Ελλήνων και Βρετανών και μελών της Αμερικανικής Στρατιωτικής Αποστολής» (Κρις Γουντχάουζ, «ΤΟ ΜΗΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΙΔΟΣ»).

Στη Βουλή των Κοινοτήτων ο Τσόρτσιλ κατηγόρησε τον ΕΛΑΣ ότι prima facie (εκ πρώτης όψεως), δολοφόνησε έναν Βρετανό αξιωματικό. Πάντως ο Γουντχάουζ ενώ στη σελ. 244 του βιβλίου του γράφει όσα αναφέραμε παραπάνω, στη σελ. 245 αλλάζει γνώμη: «Μολονότι κατόπιν ανακρίσεων η κατηγορία περιορίστηκε σε εγκληματική αμέλεια η οποία επέφερε τον θάνατο από ατύχημα…», κάτι το οποίο ανέφερε ξεκάθαρα και το 1965. Πρόκειται προφανώς για διόρθωση και μεταγενέστερη προσθήκη που δεν εντοπίστηκε ούτε από τον μεταφραστή του βιβλίου, ούτε από Έλληνα Ιστορικό, Καθηγητή Πανεπιστημίου, που προλογίζει το βιβλίο.

Επανερχόμαστε στον «Μικρό Εμφύλιο» και τα γεγονότα της Θεσσαλίας. Ο ισχυρότατος ΕΛΑΣ της Θεσσαλίας, συνάντησε στις Πηγές, στον ποταμό Αχελώο, τμήμα των ΕΟΕΑ υπό τον Συνταγματάρχη Θ. Πεντζόπουλο. Η δύναμή του ανερχόταν σε 500 άνδρες. Συμπτύχθηκε προς τα δυτικά και συναντήθηκε με τα υπολείμματα των δυνάμεων του Χούτα στη Μεγαλόχαρη. Σύμφωνα με τους Πυρομάγλου και Χούτα το τμήμα αυτό διαλύθηκε χωρίς καμία πίεση από τον ΕΛΑΣ ή τους Γερμανούς και ο Πεντζόπουλος με μερικούς αξιωματικούς έφυγαν για την Αθήνα, οι δε αντάρτες επέστρεψαν στα σπίτια τους.

Υπάρχει όμως και μια άλλη εκδοχή, διατυπωμένη από τον Υπολοχαγό Α. Παπαναστασίου σε έκθεσή του. Σύμφωνα με αυτή, το απόσπασμα Πεντζόπουλου διέθετε μόνο 100 άνδρες. Στις 28 Οκτωβρίου δέχτηκε επίθεση από δυνάμεις του ΕΛΑΣ υπό τον Ν. Παπασταματιάδη και υποχώρησε. Νηστικοί και ρακένδυτοι έσπευσαν σε βοήθεια του Χούτα, οι Θεσσαλοί αντάρτες, όμως δεν άντεξαν άλλο. Ο Πεντζόπουλος, αφού περιπλάνηθηκε στα φαράγγια της Πίνδου για ένα μήνα κατέληξε στην Αμφιλοχία.

Στην Ήπειρο πάντως, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν σοβαρά προβλήματα. Η VII Μεραρχία του ΕΔΕΣ συνέλαβε αμέσως τον αρχηγό των δυνάμεων του ΕΛΑΣ πέρα από τον Άραχθο, Συνταγματάρχη Α. Κωνσταντινίδη με το επιτελείο του. Οι ΕΟΕΑ ανασυντάχθηκαν και απέκρουσαν στη Λάκκα Σούλι την επίθεση του 12ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ , ενώ στην περιοχή της Άρτας διέλυσαν το απομονωμένο 3/40 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ και συνέλαβαν αιχμάλωτη την ηγεσία του.

Τέλος, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ στην περιοχή Κράψης- Ανατολικής εμπόδισαν την κάθοδο των δυνάμεων του ΕΛΑΣ προς τον διάδρομο Κριστάδων- Γραικικών, απ’ όπου σκόπευε να κινηθεί στο Βουργαρέλι Άρτας, όπου βρισκόταν το στρατηγείο του Ζέρβα. Ξαφνικά έκαναν την εμφάνιση τους κάποιοι, που και οι μεν και οι δε νόμιζαν ότι είχαν φύγει ή ότι έφευγαν. Ήταν οι Γερμανοί που επιτέθηκαν με λύσσα εναντίον, όχι μόνο των ανταρτών, αλλά και των αμάχων.

Χτύπησε ο Βελουχιώτης πισώπλατα τον ΕΔΕΣ και συμμάχησε ο Ζέρβας με τους Γερμανούς; 

Από το καλοκαίρι του 1943 οι Αρχές του Ράιχ είχαν πληροφορίες ότι οι Σύμμαχοι θα κάνουν απόβαση στην Ελλάδα. Βέβαια, η απόβαση αυτή δεν έγινε ποτέ, αλλά κατέφθασαν στη χώρα μας σημαντικές ενισχύσεις για τους Γερμανούς.

Αυτό όμως τους βοήθησε σημαντικά στην εξουδετέρωση των Ιταλών και στην παρεμπόδιση της «αρπαγής» των ιταλικών όπλων από τους Έλληνες αντάρτες. Στις 11 Σεπτεμβρίου 1943 Γερμανοί πέρασαν στην περιοχή του Βάλτου, αποκρούστηκαν όμως από δυνάμεις του ΕΔΕΣ, υπό την αρχηγία του Στυλιανού Χούτα. Παράλληλα, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ έλαβαν εντολή από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής να προβούν σε σαμποτάζ στις τηλεφωνικές και τηλεγραφικές γραμμές Αγρινίου – Άρτας – Ηγουμενίτσας και να χτυπήσουν τα αεροδρόμια Ιωαννίνων, Παραμυθιάς και Αγρινίου, για να ανακουφίσουν την ιταλική Μεραρχία Acqui στην Κεφαλλονιά, που ήδη δεχόταν την επίθεση των ναζί.

Από τα πολλά περιστατικά αντιπερισπασμού ξεχωρίζει ο θάνατος ενός Γερμανού Συνταγματάρχη και άλλων τριών αξιωματικών που έπεσαν σε ενέδρα του ΕΔΕΣ (Τάγμα Α. Παπαδόπουλου). Το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαιναν οι Γερμανοί αξιωματικοί έπεσε στον ποταμό Λούρο και σκοτώθηκαν όλοι. Αργότερα μαθεύτηκε ότι ο Συνταγματάρχης ήταν ανιψιός του Χέρμαν Γκέρινγκ, του επικεφαλής της Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας. Οι ναζί επιτέθηκαν στην ιστορική κωμόπολη Πέτα. Εκεί σκοτώθηκε ο Λεωνίδας Πετροπουλάκης, Υπολοχαγός, ένας από τους γενναιότερους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ. Παρά τις ενέργειες των Ελλήνων ανταρτών η Μεραρχία Acqui σφαγιάστηκε από τους Γερμανούς. Παράλληλα, οι ναζί επιτέθηκαν στη Θεσσαλία, τόσο εναντίον των Ελλήνων, όσο και κατά των Ιταλών της «Πινερόλο».

Οι επιθέσεις τους στον θεσσαλικό κάμπο ήταν σφοδρές. Όταν επιτέθηκαν εναντίον της Πόρτας (Πύλης) Τρικάλων συνάντησαν απροσδόκητη αντίσταση από αντάρτες του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Λοχαγό Πεζικού Γρηγόριο Γερούκη, που χρησιμοποιώντας μια πυροβολαρχία της «Πινερόλο» κατάφερε να καταστρέψει ένα γερμανικό πυροβόλο, αναγκάζοντας τους Γερμανούς να υποχωρήσουν.

Παράλληλα, οι Γερμανοί κινήθηκαν εναντίον των 500 Εβραίων της Αθήνας, που είχαν καταφύγει στα Δερβενοχώρια, με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Μπαρτζελάι. Η επίθεση ήταν σύντομη, αλλά εξοντωτική. Δεκάδες χωριά πυρπολήθηκαν στην Πάρνηθα, τον Ελικώνα, τον Παρνασσό και το Καλλίδρομο.

Θέλοντας να συγκεντρώσουν δυνάμεις σε άλλες περιοχές, στις 12 Οκτωβρίου 1943 αποσύρθηκαν από την Άμφισσα και το Λιδορίκι αφήνοντας ελεύθερες, για λίγους μήνες τις δύο πόλεις. Ο πρώτος γύρος της σφοδρής γερμανικής επίθεσης στοίχισε τη ζωή σε περίπου 40 αντάρτες. Μετά από μια εβδομάδα ανάπαυλας άρχισε ο δεύτερος και σφοδρότερος γύρος.

Ο δεύτερος γύρος των γερμανικών επιθέσεων και οι «συμμαχίες» των ανταρτών με τους ναζί

Στις 17/10/1943 ξεκίνησε ο δεύτερος και σφοδρότερος γύρος των γερμανικών επιθέσεων. Έχοντας πληροφορηθεί για τον εμφύλιο των Ελλήνων ανταρτών, οι Γερμανοί ευφυώς άρχισαν να διαδίδουν ότι έχουν συμμαχήσει με τη μία ή την άλλη οργάνωση. Έφτασαν στο σημείο να εκδώσουν και πλαστά έγγραφα με τα οποία φαινόταν ότι βρίσκονται σε διαπραγματεύσεις με τη μία ή την άλλη πλευρά. Τα έγγραφα αυτά διοχετεύτηκαν σε αντιστασιακούς. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, να υπάρξει απόλυτη σύγχυση στον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ και το μίσος, και στις δύο πλευρές, να φουντώσει.

Γράφει ο Σ. Ν. Γρηγοριάδης: «Έτσι ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ αλληλοβρίζονται ως συνθηκολόγοι και προδότες, πράγμα που επαυξάνει την έξαψη της διαμάχης τους, και διευρύνει τη μεταξύ τους άβυσσο… γιατί καθώς οι Γερμανοί επιτίθενται παντού αδιακρίτως, κάθε αντάρτικο Σώμα έχει την εντύπωση πως μάχεται ταυτόχρονα εναντίον του αντίπαλου αντάρτικου Σώματος και των Γερμανών».

Οι Γερμανοί έθεσαν ως πρωταρχικό στόχο τους το άνοιγμα του δρόμου Ιωαννίνων – Τρικάλων, μέσω Κατάρας βέβαια, τον οποίο είχαν σταθερά αποκόψει οι Ελασίτες. Στις 17/10 ξεκίνησε η σφοδρή γερμανική επίθεση με Πεζικό, Πυροβολικό άρματα μάχης και αεροπορία, τόσο από τα Γιάννενα προς τα Τρίκαλα, όσο και αντίστροφα. Η φάλαγγα των Τρικάλων βρήκε ισχυρή αντίσταση από το 4ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, που είχε, ιταλικά όπλα και από ένα Τάγμα του 5ου Συντάγματος. Οι δυνάμεις αυτές ήταν λίγες, γιατί ο κύριος όγκος της Ι Μεραρχίας, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη έκανε επίθεση στον Ζέρβα, αφήνοντας αφύλακτες τις «πύλες» της Πίνδου.

Για μια εβδομάδα, το 4ο Σύνταγμα υπό τη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Α. Παπαθανασίου αγωνίστηκε γενναία. Το πυροβολικό, με βλήματα της «Πινερόλο» προσέφερε σημαντική βοήθεια. Ο Ανθυπολοχαχός Σταύρος Παννές, διοικητής του Ουλαμού σκοτώθηκε, ενώ κατηύθυνε τις τελευταίες βολές των ανδρών του. Οι Ελασίτες εγκατέλειψαν τα πυροβόλα παίρνοντας τα κλείστρα τους για να τα αχρηστέψουν. Οι Γερμανοί κατέλαβαν την Καλαμπάκα και έπειτα προωθήθηκαν στην Καστανιά όπου βρισκόταν το Στρατηγείο της Ι Μεραρχίας. Πυρπόλησαν το χωριό και τη γειτονική Βεντίστα (Αμάραντος).

Μέσα σε όλα αυτά υπήρξε και μια μεγάλη οικονομική απώλεια για Έλληνες και Άγγλους. Το Στρατηγείο της Θεσσαλικής Μεραρχίας και το κλιμάκιο της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής κινήθηκαν προς την Κρανιά. Οι Άγγλοι επέμειναν να πάρουν το τσάι τους (!) στις 5 μ.μ. Ενώ ετοίμαζαν τα «σύνεργα» για το ρόφημα, στο δάσος μεταξύ Βεντίστας και Κρανιάς δέχτηκαν την επίθεση των Γερμανών. Το κλιμάκιο που δεν άκουσε τις συμβουλές των Ελλήνων εγκατέλειψε ένα πολύτιμο φορτίο: 100 οκάδες (128,2 κιλά) χρυσές λίρες, μαζί με τα μουλάρια που τις μετέφεραν… Στο μεταξύ, οι Γερμανοί που ξεκίνησαν από τα Γιάννενα μετά από δύο μέρες κατέλαβαν το Μέτσοβο, στο οποίο υπήρχαν δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Οι δύο γερμανικές φάλαγγες ενώθηκαν μεταξύ τους και επιτέθηκαν στην περιοχή που γινόταν ο «μικρός εμφύλιος».

Η κατάσταση άλλαξε άρδην. Η ΙΙΙ Μεραρχία του ΕΛΑΣ και τα τμήματα υπό την άμεση διοίκηση του Άρη Βελουχιώτη εγκατέλειψαν την πίεση προς τον ΕΔΕΣ και κινήθηκαν προς τον άξονα Γαρδίκι – Μεσοχώρα. Εκεί δέχτηκαν σφοδρές αεροπορικές επιθέσεις και υπέστησαν σοβαρές απώλειες. Αλλά και το Εκστρατευτικό Σώμα – Ηπείρου του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Παπασταματιάδη δέχτηκε γερμανική επίθεση και απωθήθηκε στην ανατολική όχθη του Αχελώου. Ο ΕΛΑΣ βρέθηκε σε δεινή θέση.

Διακήρυττε ότι ο ΕΔΕΣ συμμάχησε με τους Γερμανούς εναντίον του. Ο Σ.Ν. Γρηγοριάδης γράφει: «Επρόκειτο όμως για-εκούσιο ή ακούσιο-βασικό σφάλμα. Γιατί τις ίδιες στιγμές ο γερμανικός κριός έπληττε με την ίδια ορμή και τον ΕΔΕΣ. Και η κύρια αιχμή του κατευθύνθηκε προς την περιοχή του Βουργαρελίου, όπου ήταν η έδρα του Γενικού Αρχηγείου των ΕΟΕΑ…».


Η επίθεση των Γερμανών στο Βουργαρέλι

Στα Τζουμέρκα υπήρχαν μεγάλες δυνάμεις του ΕΔΕΣ: Η δύναμη του τοπικού αρχηγείου, που διοικούσε ο Επίλαρχος Αγόρος, τρία Τάγματα του Γενικού Αρχηγείου, πολύ καλά εξοπλισμένα και η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, με Διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Κ. Κωνσταντόπουλο, με 30 αξιωματικούς και 180 μαθητές. Μέσα στο Βουργαρέλι υπήρχε ο μεγαλύτερος όγκος αυτών των δυνάμεων, εκατοντάδες Ιταλοί αυτόμολοι, πλήθος πολιτικών στελεχών και επισκέπτες από την Αθήνα και των δύο φύλων. Υπήρχε τέλος η μπάντα της «Πινερόλο» που έδινε μια εύθυμη νότα στο όλο κλίμα.

Στις 22/10 όμως οι Γερμανοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους. Στις 24/10, κινούμενοι αστραπιαία διαμέσου του Γαύροβου πυρπόλησαν τα χωριά Καστανιά και Σεκλίτσα. Έτσι, εμφανίστηκαν μπροστά στη Νευρόπολη Τετρακώμης. Τα γύρω υψώματα κατείχε η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που πολέμησε γενναία. Όμως, ο αγώνας ήταν άνισος. Ένας Ταγματάρχης, δύο ακόμα αξιωματικοί και 19 μαθητές έπεσαν νεκροί. Στις 25 Οκτωβρίου, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ υποχώρησαν προς τον Σταυρό Θεοδώριανων. Οι Γερμανοί προελαύνοντας έκαιγαν τα χωριά, κατέλαβαν το πρόχειρο νοσοκομείο των ΕΟΕΑ στην Αγία Κυριακή, όπου εκτέλεσαν τους ομήρους που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν και το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1943 είχαν φτάσει μπροστά στο Βουργαρέλι.

Δεν μπήκαν όμως σε αυτό. Το βομβάρδισαν με όλμους και αποχώρησαν. Ενώ στις 30/10 οι δυνάμεις του Ζέρβα επέστρεψαν στο Βουργαρέλι κινήθηκαν εναντίον τους δύο ισχυρές φάλαγγες του ΕΛΑΣ, από το Γαύροβο και τη Μεσοχώρα. Ο Ζέρβας ήταν βέβαιος ότι οι Γερμανοί είχαν επιστρέψει στις βάσεις τους. Όμως διαψεύστηκε, όταν λίγο μετά την επιστροφή του στο Βουργαρέλι οι δυνάμεις του δέχτηκαν νέα επίθεση Γερμανών, που είχαν κρυφτεί σε γειτονικά δάση και χαράδρες. Ο Ζέρβας μόλις κατάφερε να γλιτώσει. Έφτασε στα Θεοδώριανα και από εκεί στη Νεράιδα, στη Θεσσαλική Πίνδο. Είχε πλέον στη διάθεσή του μόλις 79 αξιωματικούς και αντάρτες! Οι υπόλοιποι επέστρεψαν στα σπίτια τους ή αιχμαλωτίστηκαν. Ξαφνικά, ο Ζέρβας και οι λιγοστοί άνδρες του, ήρθαν αντιμέτωποι στη Νεράιδα με τον Άρη Βελουχιώτη και τον σκληρό, φανατικό, καπετάν Κόζιακα…

Χτύπησε ο Άρης Βελουχιώτης τον λαβωμένο ΕΔΕΣ;

Οι απόψεις για το αν ο Βελουχιώτης και ο Κόζιακος «χτύπησαν» τον Ζέρβα διίστανται. Ο Κομνηνός Πυρομάγλου («Δούρειος Ίππος, σελ. 200) γράφει: «Στις παρυφές της Νεράιδας αντιμετώπισαν (οι άνδρες του ΕΔΕΣ) δυνάμεις του ΕΛΑΣ υπό τον Βελουχιώτην». Μαζί του συμφωνεί και ο πιστός υπασπιστής του Ζέρβα Μ. Μυριδάκης («Αγώνες της Φυλής», 1948). «Τα εξημερώματα της 31 Οκτωβρίου ευρέθησαν αι εθνικαί αυταί δυνάμεις περικυκλωμένα και βαλλόμεναι πανταχόθεν από Γερμανούς και Ελασίτας. Από τις 6.30 το πρωί τα πυρά των δύο και συγχρόνως βαλλόντων εχθρώντων εθνικών ομάδων πίπτουν διασταυρωνόμενα επ’ αυτών. Στιγμάς μαύρας, στιγμάς τραγικάς και φρικώδεις επέρασαν οι κακοί τη μοίρα παρευρεθέντες τότε εκεί. Την εσπέραν τέλος της 31ης Οκτωβρίου, ο Ζέρβας, από δύναμιν 10.500 ανδρών τους οποίους διέθετε προ της συγκρούσεως να έχει πλησίον του μόνον 79 αξιωματικούς και οπλίτας. Με την κατάστασιν αυτήν ακολουθούν τον Ζέρβαν και περί τα 3.000 γυναικόπαιδα και περί τους 800 Ιταλοί».

Διαφορετική άποψη έχει όμως ο Στρατηγός Καμάρας του ΕΔΕΣ, που πήρε μέρος στη μάχη: «… Καθ’ οδόν χρόνον εμαχόμεθα ήκουσα εις τα νώτα μας να γίνεται μάχη με πολυβόλα και άλλα όπλα. Ως έμαθα εκ των υστέρων, ο Λοχαγός Ν. Χονδρός και θέλων να προστατεύσει το πλευρόν της φάλαγγας, επροχώρησε προς τα υψώματα τα οποία κατείχον τμήματα του ΕΛΑΣ και αντήλλαξε πυρά μετ’ αυτών. Το εκ των υστέρων λεχθέν ότι ο ΕΛΑΣ μας επετέθη είναι ανακριβές». Πάντως, ο Ζέρβας με μαεστρικό ελιγμό ξέφυγε από τον κλοιό και βρέθηκε από την ανατολική, στη δυτική πλευρά των Τζουμέρκων, σχετικά μακριά από τους Γερμανούς. Στο μεταξύ, το τμήμα του ΕΔΕΣ στη Λάκκα Σουλίου, από 3.000 άνδρες δεν είχε πάρει μέρος σε καμία μάχη. Ο λόγος ήταν, ότι ο εκεί Άγγλος σύνδεσμος της Συμμαχικής Αποστολής Ταγματάρχης Μπολ (Μπαθγκέιτ) λειτουργώντας αυτόνομα έδωσε διαταγή στις δυνάμεις του Ζέρβα να παραμείνουν στις θέσεις τους, εκτελώντας δήθεν, εντολές του Συμμαχικού Στρατηγείου. Όμως ο Πυρομάγλου γράφει ξεκάθαρα ότι ο συγκεκριμένος επιχειρούσε να ιδρύσει νέα ομάδα ανταρτών με μέλη τόσο Εδεσίτες άσο και Ελασίτες βασιλόφρονες! Όταν το πληροφορήθηκε ο Γουντχάουζ έδιωξε κακήν κακώς τον Μπολ στέλνοντάς τον πίσω στο Κάιρο.

Επίθεση των Γερμανών στο Περτούλι – Ελιγμοί των δυνάμεων του ΕΛΑΣ

Η γερμανική επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ λειτούργησε ευεργετικά για την οργάνωση του Ζέρβα, καθώς ανέτρεψε τα σχέδια του ΕΛΑΣ. Ταυτόχρονα με την επίθεση στο Βουργαρέλι, οι Γερμανοί επιτέθηκαν και στο Περτούλι, όπου βρισκόταν το αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Τρεις γερμανικές φάλαγγες υπερφαλάγγισαν το 4ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, την VIII Μεραρχία του και το Εκστρατευτικό Σώμα του Βελουχιώτη. Οι τρεις φάλαγγες ενώθηκαν στο Περτούλι την 1η Νοεμβρίου και το έκαψαν.

Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, με μια τολμηρή κίνηση κατάφερε μέσω Καρδίτσας – Ρεντίνας και Καρπενησίου, να φτάσει στους Κορυσχάδες της Ευρυτανίας κι από εκεί στο Κεράσοβο. Αυτή η μετακίνηση 500 ανταρτών με πλήθος υλικού σε περιοχές που αλώνιζαν οι Γερμανοί ήταν ένας άθλος. Πάντως, οι ναζί προκάλεσαν ισχυρό πλήγμα και στον ΕΛΑΣ. Ο Στρατηγός Σαράφης περιφερόταν επί μέρες στη Θεσσαλία, επιστρέφοντας από τη Μακεδονία, χωρίς να μπορεί να βρει το Στρατηγείο του ΕΛΑΣ!

Πάντως, ο ΕΛΑΣ συνέχισε τα χτυπήματα κατά των Γερμανών προκαλώντας τους σημαντικές απώλειες. Στις 13/11 ένα ολόκληρο τμήμα Μηχανικού, που επισκεύαζε τη γέφυρα Νέας Κουτσούφλιανης στον δρόμο Καλαμπάκας Μετσόβου εξοντώθηκε από τον ΕΛΑΣ. 72 αξιωματικοί και οπλίτες σκοτώθηκαν, ενώ η γέφυρα κάηκε. Μια φάλαγγα 32 γερμανικών αυτοκινήτων που κινήθηκε να βοηθήσει τους άνδρες του Μηχανικού από τη γέφυρα Μουργκάνι είχε σημαντικές απώλειες, καθώς 11 αυτοκίνητα καταστράφηκαν. Μετά το τέλος των επιχειρήσεων στη Θεσσαλία και σε τμήμα της Ηπείρου, οι Γερμανοί, 20.000 άνδρες περίπου επέστρεψαν στις βάσεις τους. Είχαν τον πλήρη έλεγχο του δρόμου Καλαμπάκας Ιωαννίνων και προκάλεσαν σοβαρές απώλειες στον ΕΛΑΣ, που έχασε 500 άνδρες περίπου, αλλά κυρίως στον ΕΔΕΣ.

Και οι δύο αντιστασιακές οργανώσεις όμως σύντομα ανασυγκροτήθηκαν. Εκτός από τη Θεσσαλία, οι Γερμανοί στράφηκαν και στη Δυτική Μακεδονία και τη Ρούμελη, όπου υπήρχαν μόνο δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Στις 7 Νοεμβρίου 1943 μπήκαν στο Καρπενήσι, που το κατέστρεψαν εν μέρει, ενώ κινήσεις έγιναν και από γερμανική φάλαγγα που ξεκίνησε από το Αγρίνιο. Τελικά, στις 13 Νοεμβρίου οι Γερμανοί συμπτύχθηκαν στις βάσεις τους στη Λαμία και το Αγρίνιο και οι άνδρες του ΕΛΑΣ μπήκαν ξανά στο Καρπενήσι.

Οι Γερμανοί έκαναν επίσης επιχειρήσεις στην περιοχή της Νευρουπόλεως, χωρίς να πλήξουν το μυστικό αεροδρόμιο της Νεράιδας και στα Πιέρια Όρη. Στα τέλη Νοεμβρίου, οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών έλαβαν τέλος.

Όσον αφορά τη σύγκρουση ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ διακόπηκε προσωρινά. Διαχωριστική τους γραμμή ήταν ο ποταμός Άραχθος, ενώ στις 23 Νοεμβρίου, ο Ζέρβας εγκατέστησε το αρχηγείο του στα χωριά Πλαίσια – Καλέντζι. Παρά το ισχυρότατο χτύπημα που δέχτηκαν και οι δύο από τους Γερμανούς, αναδιοργανώνονταν με σκοπό να ξανασυγκρουστούν! Να σημειώσουμε ότι ηθική στήριξη είχε ο ΕΛΑΣ από την ΕΚΚΑ του Δ.Ψαρρού, ο οποίος δολοφονήθηκε από τον Ταγματάρχη Ζούλα, λίγους μήνες αργότερα και την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ), δεύτερο σε σημασία κόμμα, μετά το ΚΚΕ, στο ΕΑΜ και με ισχυρή επιρροή στη Ρούμελη.

Βρετανοί – Αμερικανοί και Σοβιετικοί κάνουν έκκληση για ενότητα

Όπως ήταν αναμενόμενο, ο «μικρός εμφύλιος» θορύβησε τους Συμμάχους, που αφού επιδαψίλευσαν θερμά λόγια για τον ελληνικό λαό και την αντίσταση ζητούσαν να τερματιστούν οι συγκρούσεις ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ και να αγωνιστούν όλοι ενωμένοι εναντίον των «απαισίων Γερμανών».

Την αρχή έκανε ο Αρχιστράτηγος της Μ. Ανατολής, Βρετανός Ουίλσον (21 Οκτωβρίου), ακολούθησε στα τέλη Δεκεμβρίου ο Αμερικανός ΥΠΕΞ Κόρντεν Χαλ, που αφού συνεχάρη τον Εμμανουήλ Τσουδερό για τον σχηματισμό κυβέρνησης κατέστησε σαφές ότι πρέπει η σύγκρουση ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ να τερματιστεί. Η Μόσχα, αρχικά, δεν έκανε κάποια ενέργεια. Ο Σοβιετικός ΥΠΕΞ Μολότοφ, όταν του ζητήθηκε από τον Αμερικανό και τον Βρετανό συνάδελφό του, να στείλει συγχαρητήριο μήνυμα προς τον Τσουδερό, κάτι που θα σήμαινε καταδίκη του εμφυλίου, απάντησε, σύμφωνα με τον Ρέτζιναλντ Λίπερ, Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα: «Δυστυχώς, δεν μπορώ να το κάνω, βάσει των υφισταμένων από την Ελλάδα πληροφοριών». Όμως, στις 31/12/1943 ο ραδιοφωνικός σταθμός της Μόσχας εξέπεμψε «έκκληση προς τους Έλληνες» να ενώσουν τα χτυπήματά τους εναντίον αυτών που τους υποδούλωσαν. Εμμέσως πλην σαφώς, η Μόσχα ζητούσε τον τερματισμό της εμφύλιας σύγκρουσης. Και πραγματικά, από τότε, κ ο ΕΛΑΣ περιόρισε σημαντικά τη δράση του…

Διάσπαση του ΕΔΕΣ και αντεπίθεσή του – Το τέλος του «Μικρού Εμφυλίου»

Την ώρα που σφοδρές μάχες διεξάγονταν στα βουνά της Κεντρικής και Δυτικής Ελλάδας, κάποια στελέχη του ΕΔΕΣ στην Αθήνα συνεδρίαζαν για να διασπάσουν την οργάνωση. Αυτό έγινε, μετά από συνεδρίαση στις 20/10/1943. Οι παριστάμενοι εξέλεξαν αρχηγό του ΕΔΕΣ τον Συνταγματάρχη Παπαγεωργίου. Τον Ζέρβα, τον περιόριζαν στη θέση του αρχηγού των ΕΟΕΑ, τις οποίες βέβαια θα φρόντιζαν σύντομα να διαλύσουν. Από τότε υπήρχαν δύο ΕΔΕΣ: ο «προδοτικός ΕΔΕΣ», όπως επικράτησε να λέγεται με αρχηγό τον Παπαγεωργίου, που είχε σαν αποκλειστικό στόχο την καταπολέμηση του κομμουνισμού και έφτασε στο σημείο να συνεργαστεί με τα Τάγματα Ασφαλείας και ο «αντιστασιακός ΕΔΕΣ», με αρχηγό τον Ζέρβα, ο οποίος στόχευε αποκλειστικά τους Γερμανούς. Ο Γρηγοριάδης θεωρεί ότι η διάσπαση του ΕΔΕΣ προκάλεσε σύγχυση στον απλό κόσμο, η οποία εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα.

«Και έδωσε ισχυρά όπλα στο ΕΑΜ εναντίον του ΕΔΕΣ. Από εκεί πήγαζαν και όλες οι πυκνές φήμες περί σχέσεων συνεργασίας ανακωχής Ζέρβα και Γερμανών, που οι Γερμανοί ευχαρίστως τις πολλαπλασίαζαν συντάσσοντας και πλαστού περιεχομένου έγγραφα, τα οποία μετακατοχικά μετέδωσαν την κατοχική σύγχυση στους ερευνητές των αρχείων».

Ανασύνταξη του ΕΔΕΣ – Το τέλος του «Μικρού Εμφυλίου»

Τις πρώτες μέρες τον Δεκέμβριο 1943, ο Τομ Μπάρνες, Συνταγματάρχης, αρχηγός της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής στο Στρατηγείο του ΕΔΕΣ συναντήθηκε με τον Ζέρβα και του ζήτησε να ανακαταλάβει την περιοχή των Τζουμέρκων. Τον διαβεβαίωσε ότι το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, δεν θα θεωρούσε πολεμική πράξη σε βάρος του ΕΛΑΣ, μια τέτοια πράξη. Με τις βρετανικές… ευλογίες, ο Ζέρβας ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του και στις 4 Ιανουαρίου επιτέθηκε εναντίον του ΕΛΑΣ που αιφνιδιάστηκε πλήρως. Ως τις 10/1/1994 όλες οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν απωθηθεί πέρα από τον Αχελώο, εκτός από προγεφύρωμα που είχε κρατήσει ο Βελουχιώτης στη γέφυρα Μυροφύλλου. Τελικά, μεταξύ 15-20 Ιανουαρίου 1944 άρχισαν διαπραγματεύσεις για τερματισμό του εμφυλίου μέσω Καΐρου, κάτι που επιτεύχθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου και επισφραγίστηκε με τη Συμφωνία Μυρόφυλλου Πλάκας, την οποία θα δούμε σε επόμενο άρθρο.

Ο Γεώργιος Ρούσσος κάνει μια, εύστοχη θεωρούμε, αποτίμηση του «Μικρού Εμφυλίου»: «Γεγονός είναι πάντως ότι μετά από 4 περίπου μήνες σταμάτησε ο αγώνας αυτός αλληλοεξοντώσεως, ο μεν ΕΔΕΣ είχε υποστεί ουσιαστική διάλυση, οι δε σκοποί του ΕΛΑΣ δεν είχαν επιτευχθεί στον βαθμό που επιδίωκε, δεδομένου ότι η παρεμβολή της γερμανικής επιθέσεως ανέτρεψε τα κατά βάσιν σχέδιά του. Ο ουσιαστικός κερδισμένος ήταν μάλλον ο κατακτητής».

(Tα περισσότερα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Σόλωνα Νεοκ. Γρηγοριάδη «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974», Α’ τόμος, καθώς είναι ο μόνος που αναφέρει εκτενώς τα γεγονότα της εποχής)


ΠΗΓΕΣ: https://www.protothema.gr/stories/article/1706629/o-mikros-emfulios-elas-edes-oktovrios-1943-fevrouarios-1944-a-meros/
https://www.protothema.gr/stories/article/1708739/o-mikros-emfulios-polemos-1943-1944-meros-v/